Streszczenie / opracowanie - "Szanse Powstania Listopadowego" prof. Jerzego Łojka

Poniższe opracowanie / streszczenie oparte jest w całości o publikację prof. Jerzego Łojka – „Szanse Powstania Listopadowego”. Przeczytanie opracowania nie zastępuje przeczytania książki, co zresztą bardzo polecam.

 

Obraz: Olszynka Grochowska autorstwa Wojciecha Kossaka

Od autora:

Książka ta nie jest zarysem dziejów powstania, lecz próbą interpretacji najważniejszych zagadnień historii politycznej i militarnej powstania listopadowego. Wizja powstania listopadowego jako, z góry przegranego powstania jest mylna. Klęska była skutkiem planowego działanie sił politycznych Królestwa Polskiego.

1. Zdaniem autora wybuch powstania był wydarzeniem nieuniknionym. Rozpoczęło się w warunkach fatalnego politycznego nieporozumienia. Powstańcy oczekiwali poparcia ze strony większości społeczeństwa. Dużym błędem władz powstania był brak wydania manifestu. Jerzy Łojek podkreśla również, że fakt wybuchu powstania wprowadził w stan szoku generalicję .

W armii Królestwa Polskiego służyło:

A.    5 gen. Broni ( Hauke i Potocki - zginęli podczas nocy listopadowej, Różniecki i Krasiński – zadeklarowali swą lojalność wobec cara, Izydor Krasiński – pozostał w Warszawie, ale nie brał udziału w powstaniu)

B.     7 gen. Dywizji (Kosecki – stawił się w Petersburhu, 4 generałów  pozostało bezczynnych, Kicki i Krukowiecki – wzięli udział w powstaniu listopadowym )

C.     gen. Brygady (4 poległo podczas nocy listopadowej, 7 – wzięło udział w powstaniu listopadowym , reszta pozostała bezczynna)

W trakcie nocy listopadowej zginęło 6 generałów: Stanisław Potocki, Józef Nowicki, Ignacy Blumer, Maurycy Hauke, Stanisław Trębicki, Tomasz Siemiątkowski.

Autor przedstawia tezę, że gdyby Wielki Książe Konstanty zginął w trakcie Nocy Listopadowej  nie byłoby mowy o pertraktacjach. Konstanty mógł zginąć w nocy listopadowej, mógł przystąpić do energicznego tłumienia powstania oraz mógł się wycofać i czekać – co uczynił. Pierwsza opcja zdaniem Jerzego Łojka dla powstańców.

Wielki Książe Konstanty chciał by Polacy rozstrzygnęli tą ‘’sprawę’’ między sobą.

2.  Rada Administracyjna wciągnęła do swojego składu kilka popularnych osobistości ( min. Chłopickiego) oraz wydała kompromitującą odezwę do mieszkańców Warszawy.

Maurycy Mochnacki po zadeklarowaniu chęci zdecydowanej walki prawie został zlinczowany przez swoich partyjnych towarzyszy.

U władzy znalazła się grupa która widziała dwa rozwiązania:

A.    Natychmiastowa i bezwarunkowa kapitulacja – Józef Chłopicki

B.     Ustępstwa na rzecz Polski – Adam Czartoryski

W Polskie ręce wpadły „tajne papiery” na temat polityki zagranicznej Wielkiego Księcia Konstantego, jednakże ich nie ujawniono. Zdaniem autora ujawnienie tych dokumentów mogło spowodować otwarty konflikt pomiędzy Rosją, a Austrią.

Mediacja międzynarodowa miała sens tylko wtedy, gdy Polska uzyskałaby faktyczną niepodległość i była zdolna ją zabezpieczyć. Tak, więc były dwa realne wyjścia NIEPODLEGŁOŚĆ, albo KAPITULACJA.

Wiedeń i Berlin prowadziły działania przeciw powstaniu wtedy kiedy okazywało ono swoją słabość, a nie wtedy kiedy rosło w siłę.

Chłopicki:

-nie krył się z negatywną opinią powstania listopadowego, a mimo to społeczeństwo pchało go do władzy, ponieważ w jego wypowiedziach społeczeństwo dopatrywała się kamuflażu

-urodzony w 1771 roku (w czasie powstania listopadowego miał 59 lat)

-walczył w Legionach

-przez całe życie podpisywał się „Chlopicki”, a nie „Chłopicki”

-nie znał doktryny napoleońskiej

-był chorobliwie ambitny

-podstawą jego popularności był konflikt z Wielkim Księciem Konstantym  i dymisja z wojska, ale chodziło w tym o osobiste ambicje

-Józef Dobrowolski w Teatrze Rozmaitości rzucił się z błaganiem, by Chłopicki objął dowództwo nad powstaniem listopadowym

-gdy, jeden z polskich oddziałów zaatakował tylną straż wojsk Wielkiego Księcia Konstantego Chłopicki „w szale wściekłości” ostentacyjnie położył się spać

-przez kilkanaście dni dyktatury „’pracował’’ nad tym by ujarzmić rewolucyjny zapał

-po bitwie grochowskiej wyjechał do Krakowa

3. Przekonanie o Rosyjskiej przewadze zdaniem Jerzego Łojka jest mylne. Gdyby powstanie udało się przenieść na Dźwinę i Berezynę siły stałyby się porównywalne (ok. 200 tys. Powstańców).

A.    Polacy ustępowali w liczbie artylerii, ale była ona zdecydowanie lepsza.

B.     Polskie wojska nie ustępowały rosyjskim w zakresie uzbrojenia.

C.     Symbolem powstania listopadowego stała się polska artyleria rakietowa, rozpraszająca wroga min. pod Grochowem.

D.    Rosjanie zmobilizowali 180 tys. , lecz dalsza mobilizacja była niemożliwa. Polacy wystawili armię składającą się z 190 tys. ale „na raty” - nie jednorazowo.

E.     Powstanie kończyło się, gdy siły były wyrównane. Mimo to wojska polskie po upadku stolicy nie przedsięwzięły już żadnej operacji wojennej.

W takcie powstania listopadowego nie żadnego aktu dotyczącego rozwiązania sprawy chłopskiej, jednakże gdyby nawet to zrobiono to nie miał by on wpływu na losy powstania.

W powstaniu zdaniem autora opierać się można było tylko na uświadomionych grupach społecznych, czyli rzemieślnikach, sklepikarzach, robotnikach, drobnej burżuazji i szlachcie, inteligencji i wojsku.

Wielki Książe Konstanty zażądał, aby Rada Administracyjna wydelegowała przedstawicieli do porozumienia. Rząd wystawił reprezentację złożoną z Czartoryskiego, Ksawerego Lubeckiego, Władysława Ostrowskiego i Joachima Lelewela. W Warszawie na wieść o pertraktacjach wybuchła demonstracja. Podczas obrad rozmawiano głównie o tym czy Wielki Książe Konstanty ma pozostać w Warszawie, dyskutowano też o amnestii, konstytucji oraz ziemiach zabranych.

Z Włodawy Wielki Książe Konstanty pisał list do cara. Były one pełen gniewu, żalu i lęku. Niemniej wspomniał o polskim interesie oraz prosił cara o łaskawość. Mikołaj odpowiedział ,,Który spośród dwóch narodów ma zginąć – gdyż wydaje mi się, że jeden musi – Rosja czy Polska? Zdecyduj sam!!’’

5. Cesarz po otrzymanej wiadomości o wybuchu powstania listopadowego sam osobiście stawił się na mustrze pułku gwardii. Oficerowie wyrazili zapał do interwencji.

Według Jerzego Łojka Korpus Litewski przyłączyłby się do powstania listopadowego, gdyby armia powstańcza wyruszyła na Wilno.

Car Mikołaj I prowadził w grudniu 1830 dwustronną politykę. Z jednej strony gromadził wojska, a z drugiej zachęcał Chłopickiego do antynarodowej polityki. Udział Chłopickiego zdaniem autora w powstaniu jest równy Paszkiewiczowi.

10 grudnia do Petersburga ruszyli dwaj wysłannicy Chłopickiego: książę Lubecki i Jan Jezierski, by „pokłonić się monarsze” i przedstawić sytuację w Królestwie Polskim. Lubecki posiadał instrukcję od Chłopickiego, w której przedstawił dwie prośby: rozszerzenie konstytucji na Litwę Wołyń i Podole oraz zwołanie sejmu walnego w Warszawie.

Wystraszonemu Jezierskiemu car złożył obietnice, które świadczyły o jego trudnym położeniu. 

Lubecki wręczył carowi memoriał, w którym mocno oskarżał Wielkiego Księcia Konstantego. Jednakże Konstanty był jedynym czynnikiem utrzymującym Polską autonomię.

Misja Wyleżyńskiego:

A.    Pojechał do Petersburga, by powiadomić Jezierskiego i Lubeckiego o rozpoczęciu obrad sejmu (21 grudnia wyjechał)

B.     Rozmowy z Dybiczem:

-wyrażał aprobatę w stosunku do Chłopickiego, lecz podkreślał brak skutków jego polityki

-mówił o przewadze Rosji, lecz zakładał, że Polacy zajmą Litwę

-liczył, że zajmie stanowisko za Wielkiego Księcia Konstantego

-zapowiadał amnestię

-zapowiadał drobne zmiany w konstytucji

-mówił, że wojska rosyjskie wkroczą do Polski

C.     Rozmowy z Benkendorfem

-bagatelizował sukcesy polskie, lecz zakładał, że Polacy zajmą Litwę,

-wypowiadał się negatywnie o Wielkim Księciu Konstantym

D.    Rozmowy z Carem:

- car chciał, aby Polacy sami opanowali powstanie

Wyleżyński 31 grudnia opuścił Petersburg, a 7 stycznia był już w Warszawie

6. Sytuacja Chłopickiego była arcytrudna. Bitwa na przedpolach Warszawy musiała się skończyć czymś w rodzaju „honorowego remisu”. Po otrzymaniu wiadomości o nieprzejednanej postawie cara złożył dyktaturę. Dowództwo objął Michał Radziwiłł – tylko dlatego, że był przyjacielem Chłopickiego, który nim kierował.

25 stycznia 1831 roku uchwalono akt detronizacji cara Mikołaja I.  Detronizacja była zdaniem autora konieczna. Akt ten w polityce międzynarodowej miał znaczenie przełomowe.

„Fakty dokonane łamią monarszy charakter” – Mikołaj I zaakceptował władzę Ludwika Filipa.

Spośród wszystkich władz powstania listopadowego tylko sejm spełniał należycie swój patriotyczny obowiązek.

Bitwy:

A.    Bitwa pod Stoczkiem – miała nikłe  znaczenie militarne, lecz duże propagandowe

B.     Bitwa pod Grochowem – przełomowe znaczenie, byłą to największa bitwa od upadku Napoleona po wojnę krymską. Chłopicki podczas niej miał szansę doszczętnego rozbicia armii rosyjskiej, lecz z pełną świadomości z niej nie skorzystał. Jej nieszczęsnym skutkiem według Jerzego Łojka było objęcie władzy przez Skrzyneckiego.

Skrzynecki:

-w trakcie nocy listopadowej zachęcał Siemiątkowskiego do walki ze zbuntowanymi

-swoje rządy zawdzięcza protekcji Czartoryskiego

-zdobył sławę dzięki sprawie sądowej Waleriana Łukasińskiego w której nie podpisał wyroku, lecz pod naleganiem cara szybko zmienił stanowisko (o drugiej części opinia publiczna nie wiedziała)

-była antytalenciem wojskowym

-był zagorzałym klerykalistą

-był zdolnym intrygantem

-był wielbicielem politycznej przemocy i cenzury

-był niezdecydowany i często tchórzył

-zabawiał się na bankietach i pozował do portretów

-możliwe, że był chory psychicznie, jednakże przeciwko tej tezie przemawia jego konsekwentne postępowanie w nonsensownych decyzjach

-nie znaleziono do tej pory twardych dowodów na jego współpracę z nieprzyjacielem

-istnieje jedna relacja – Zaliwskiego, która mówi o znalezieniu listu w którym Skrzynecki pertraktuje z carem

-mimo swojej antynarodowej postawy po upadku powstania w Europie cieszył się sympatią, ponieważ umiejętnie zakłamywał historię (np. przypisywał zwycięstwa)

-po klęsce powstania listopadowego znalazł posadę w armii belgijskiej

-porównanie jego z Chłopickim wypada na korzyść Chłopickiego

W  kwietniu i maju powstanie listopadowe osiągnęło swoją kulminację. Jednakże Skrzynecki zwlekał i dopiero po długich namowach zdecydował się na marsz w kierunku korpusu gwardyjskiego. Gdy Armia Polska znalazła się naprzeciw osamotnionego korpusu Skrzynecki odmówił uderzenia. Gwardia wyszła przez to cało. Połączywszy się z resztą wojsk rosyjskich zadała nam klęskę na polach Ostrołęki.

7.  Polityka innych krajów wobec powstania listopadowego:

A.    Austria:

-nie interweniowała, ograniczyła się do kontroli granicznych

-Polski wysłannik Andrzej Zamoyski wysłał do Metternicha histeryczny memoriał w którym błagał o litość

-w kręgach Czartoryskiego rodziły się pomysły przekupstwa członków rządu Austriackiego

-oficjalna polityka była antypowstaniowa, ale opozycja Metternicha rosłą w siłę

-po przekroczeniu granicy przez korpus Dwernickiego nie wydano Rosji powstańców

B.     Francja:

-była w trudnej sytuacji po rewolucji lipcowej

-społeczeństwo francuskie wyrażało entuzjazm wobec powestania

C.     Anglia:

-jej stanowisko było powściągliwe

-miała poczucie, że interes polski jest styczny z interesem brytyjskim

- w The Times została opublikowana seria artykułów o korzyściach wynikających ze współpracy z Polską

D.    Prusy:

-były mniej skłonne do rewizji swojej antypolskiej polityki

-zaczęły się godzić z możliwością powstania niepodległego państwa polskiego

Solidarność mocarstw zaborczych zdaniem autora była bardzo słaba, a wręcz jej nie było.

Sprawa korpusu Dwernickiego prawie spowodowała uznania polskiej niepodległości przez Anglię i Francję.

Co by  było gdyby…

Latem 1831 roku po zajęciu Litwy i Białorusi zwycięstwo polskie byłoby przesądzone. Wzrósłby Polski potencjał mobilizacyjny. Francja i Anglia niewątpliwie uznałyby niepodległość Polski, Mikołaj I musiałby zrezygnować z korony. Polska stałaby się monarchią konstytucyjną. Sprawa chłopska szybko zostałaby rozwiązana. Królestwo Polskie znalazłoby się w granicach drugiego rozbioru, lecz bez Galicji i Wielkopolski, które zostałby przyłączone podczas Wiosny ludów. Królestwo Polskie rozwinęłoby się gospodarczo.

8. Sytuacja w Petersburgu była rozpaczliwa, panowała epidemia cholery, trwał bunt kolonistów, wydawało się, że nadchodzi koniec imperium. Widmo rabacji zawisło nad Rosją oraz występowały uliczne zamieszki. Sprawa Polska stała się źródłem najgłębszego niepokoju. Widmo detronizacji, doprowadziło cara do wściekłości.

Mikołaj I:

- twierdził, że Polska jest utrzymywana przez Cesarstwo Rosyjskie

- poddawał koncepcje oddania 2/3 ziem Królestwa Polskiego pod rządy Pruskie, które niewątpliwie byłby lepsze od rosyjskich, lecz Niemcy na to nigdy by się nie zgodzili

- liczył wiosną i latem 1831 na „cud i pomoc Bożą”

Społeczeństwo rosyjskie było negatywnie nastawione do powstania listopadowego - niektórzy sądzili, że epidemia cholery to wina Polaków, aczkolwiek zdarzały się jednostkowe głosy poparcia.

Sprawa Aleksandra Puszkina.

Ten wybitny autor w swoich wierszach wygłaszał antypolskie poglądy. Jego utwory odegrały ważną rolę w kształtowaniu opinii rosyjskiego społeczeństwa na temat powstania listopadowego.  Puszkin uważał wybuch powstania za zdradę. Przeżywał on boleśnie ataki prasy zachodniej na Rosję. W jednym z swoich wierszy zwraca się o pomoc do zmarłego bohatera – Kutuzowa. Napisał również wiersz przeciw powstańcom pt. ,,Oszczercom Rosji’’.  Jego utwory są dowodem na to jak wielkie były szanse powstania i jak szerokim echem odbiły się w Rosji.

9. Skrzynecki po klęsce pod Ostrołęką przedobrzył - 14 czerwca Czartoryski przesłał mu obszerny memoriał, w którym podkreślał konieczność polskich zwycięstw dla podniesienia rangi międzynarodowej powstania. Prezes rządu mógł pozbawić rządów Skrzyneckiego, lecz oczekiwał od niego jedynie poprawy. Skrzynecki na memoriał zareagował dopiero po czterech dniach, pisząc brutalny i bezwzględny list. Oficjalną odpowiedź zaprezentował dopiero 5 lipca. Po takim zachowaniu wódz byłby wszędzie zdymisjonowany, jednak tak się nie stało.

Wśród ugrupowań, które miały realny wpływ na politykę i domagały się niepodległości byli zdaniem autora jedynie ,,kaliszanie’’.

W powstaniu główną rolę odgrywała „stara armia”. Chciała ona dyktatora, ponieważ widziała w nim obraz Kościuszki.

Powody fatalnego postępowania polityków podczas  powstania:

A.    Zła ocena szans walki z Rosją – brak wiary we własne siły

B.     Strach przed rewolucją społeczną w wyniku której mogliby stracić swój status

C.     Brak orientacji o co idzie gra

We wrześniu 1831 roku przed szturmem na Warszawę Czartoryski domagał się od Rosji:

-przyłączenia ziem zabranych

-prawa uchwalenia budżetu przez sejm

-odebranie Galicji Austrii i przyłączenie do Królestwa Polskiego

Cele te byłyby możliwe do wykonania gdy Polska armia była w ofensywie. Jerzy Łojek komentuje ,,Dzisiaj trudno jest nawet pojąć, w jaki sposób człowiek o zdrowych zmysłach mógł wykoncypować coś podobnego’’

Towarzystwo Patriotyczne 15 sierpnia nie umiało pchnąć prawdziwej rewolucji i dało się doszczętnie rozbić. Społeczeństwo polskie 1831 roku to przykład braku czujności politycznej.

Zwycięstwo Dybicza pod Ostrołęką było jego ostatnim wyczynem wojennym – zmarł na cholerę, potem zastąpił go Paszkiewicz.

Paskiewicz:

-„mierny dowódca”

-niedouczony, co paradoksalnie dało mu zwycięstwa, bowiem nie miał lęku i obaw co do powodzenia swoich decyzji

-dopełniał go szef sztabu gen. Toll – ryzykant dążący do twardej ofensywy

-koncepcja okrążenie Warszawy od zachodu na pewno by się nie powiodła gdyby Polacy mieli przytomnych dowódców, gdyż była bardzo trudna w realizacji

Skrzynecki na wiadomość o marszu głównych sił rosyjskich na zachód nakazał rozdrobnienie wojska i marsz w kierunku Brześcia Litewskiego.

W nocy z 11 na 12 sierpnia w wojsku rosyjskim rozeszły się pogłoski o Polskim ataku, co spowodowało słynny nocny marsz na zachód.

Między 17, a 21 lipca cała armia Paskiewicza przeszła przez Wisłę pod Osieką. Jednak stan ów armii był ciężki szczególnie biorąc pod uwagę to, że Fryderyk Wilhelm III odmówił przepuszczania przez granicę transportów z amunicją.

W nocy z 15/16 sierpnia Skrzynecki stracił władzę, która trafiła do Jana Krukowieckiego.  Sprawami wojskowymi zaczął kierować Prądzyński, który jednak zatracił swoje zdolności dowódcze. Strategia tej dwójki byłą według autora bezsensowna. 20 sierpnia wyłączyli z wojska polskiego doborowy korpus (1/3 armii), który miał zadanie marszu na wschód w celu pobicia korpusu Rosena. Dowództwo przekazali „nieudacznikowi” – gen. Ramorino. Razem z korpusem podążał Czartoryski ze swoją świtą. Zapewniło to Czartoryskiemu bezpieczną drogę na emigrację do Galicji, często narzucał Ramorino swoje rozkazy, a ten je akceptował. Ramorino posuwał się wolno i wypuścił z pułapki Rosena. 26 sierpnia do korpusu przybył Prądzyński jako głos doradczy, jednak Ramorino go ignorował.  31 sierpnia otrzymał rozkaz marszu w kierunku Warszawy, który mógłby odwrócić losy powstania listopadowego, ale pod wpływem Czartoryskiego zaniechał jego wypełnienia.

Początkiem września armia rosyjska uderzyła na nieprzygotowaną do obrony stolicę, która szybko upadła. Polska nawet po upadku Warszawy mogła liczyć na powodzenia, gdyż dysponowało równymi siłami co Rosja.

Dowództwo na krótko przejął zdecydowany kontynuować walkę – Jan Umiński, jednakże gen. Rybiński, który obiecał carowi kapitulację zatrzymał swą władzę. Powstanie upadło.

11. 16 września 1831 roku doszła do Petersburga wiadomość o zdobyciu Warszawy. Wprawiła ona Rosjan w entuzjazm. Puszkin napisał o zwycięstwie w utworze ,,Rocznica Borodino’’. Podkreśla to rangę zwycięstwa nad powstańcami, przyrównaną do pokonania Napoleona.

Dla Polski nie mogło być ani przebaczenia, ani współczucia.

Rozmowa Cara z Bourgoingiem – dyplomatą francuskim:

-Mikołaj akcentował swoje prawo do zgotowania Polsce takiego losu jaki pragnie

-Bourgoing mówił o konieczności przestrzegania międzynarodowych traktatów

-Car akcentował obowiązek wdzięczności Polski wobec Rosji

-Mikołaj utrzymywał, że byt ekonomiczny Królestwa Polskiego zależy od Rosji

-Bourgoing nie miał sił rozmawiać z carem, zauważył jednak, że najlepszym rozwiązaniem byłoby pozostawienie Polakom tych wszystkich ,,dobrodziejstw’’, na co car oczywiście się nie zgodził

-car, jednak na koniec obiecał łaskę dla buntowników

Podobne tezy co do wypowiadanych przez Cara były popularne wokół polskich reakcjonistów skupionych wokół ,,Tygodnika Petersburskiego’’.

Dyplomacja Francuska i Brytyjska nawet w najbardziej pesymistycznych wizjach nie zakładała takich represji jakie spotkały Polskę po powstali. Dyplomacji liczyli na respektowanie przez cara artykułu 5 traktatów kończących Kongres Wiedeński z 3 maja 1815 roku, który stwierdzał wyraźnie, że związek między Królestwem Polskim, a Rosją będzie oparty na konstytucji.

16 września smutna wiadomość o upadku powstania dotarła również do Paryża. Spowodowała antyrządowe demonstracje, ministrowie: Perier i Sebastiani ledwo uszli z życiem, atakowani przez tłum.

Upadek powstanie miał w Rosji daleko idące skutki. Fala reakcji nacjonalistycznej zniszczyła idee dekabrystów.