Zjednoczenie Włoch i Niemiec - porównanie

                                               Napoleońskie preludium

            Wojny napoleońskie doprowadziły do wielu przeobrażeń na mapie Europy. W 1802 w miejsce Republiki Cisalpińskiej powstała Republika Włoska z Napoleonem Bonaparte jako prezydentem państwa. Trzy lata później z ziem włoskich zostaje utworzone Królestwo Włoch – również pod rządami cesarza francuzów. Koronę Króla Neapolu przyjął Józef – starszy brat Napoleona Bonaparte, a później trafiła ona do Joachima Murata. Działania te rodziły pierwsze idee zjednoczenia wśród Włochów, lecz przez większość społeczeństwa samo Królestwo Włoch było uważane za lżejszą formę francuskiej okupacji.

            Napoleon Bonaparte zmienił również sytuację na ziemiach niemieckich. 26 grudnia 1805 roku po klęsce III koalicji antyfrancuskiej pod Austerlitz (2 grudnia 1805 roku) podpisano pokój w Preszburgu. Na jego mocy Franciszek II Habsburg stracił tytuł Świętego Cesarza Rzymskiego. Miało to ważne znaczenie symboliczne. 12 sierpnia 1806 roku cesarz francuzów ogłosił powstanie Związku Reńskiego skupiającego państwa niemieckie. Wkrótce potem doszło do wojny Napoleona Bonaparte z Prusami, które doznały druzgocącej klęski 14 października 1806 roku pod Jeną i Auerstedt. Porażka ta była jednak motywem do dużych zmian w armii pruskiej, których efekt będzie widoczny w kolejnych konfliktach zbrojnych. Po klęsce wyprawy Napoleona na Moskwę rozegrała się bitwa pod Lipskiem (16-19 października 1813 roku) zwana bitwą narodów. Podczas niej doszło do słynnej zdrady wojsk saskich, która pociągnęła za sobą kolejne oddziały Związku Reńskiego. Moim zdaniem w symboliczny sposób ukazuje to jakie relacje łączyły Napoleona Bonaparte z jego niemieckimi poddanymi.

                                                           Kongres Wiedeński

            Kongres Wiedeński miał trzy główne zasady – restaurację, legitymizm i równowagę sił. Wszystkie one znalazły swe zastosowanie przy rozpatrywaniu sprawy państw włoskich i niemieckich.

Za beneficjenta kongresu na pewno można uznać Prusy, które potwierdziły swój status mocarstwa. Poszerzyły również swoje terytorium o: Westfalię, Pomorze Szwedzkie z Rugią, Nadrenię, 2/5 obszaru Saksonii i Gdańsk, który w czasach napoleońskich miał statut Wolnego Miasta. Na miejsce Związku Reńskiego powstał Związek Niemiecki skupiający 34 państwa i 4 wolne miasta. Warto zauważyć, że nie doszło do pełnej restauracji wszystkich państw niemieckich sprzed epoki Napoleona.  Formalnie na czele Związku Niemieckiego stał cesarz Austrii. Organem stanowiącym był dwuizbowy parlament – Bundestag, jednakże jego decyzje wymagały jednomyślności, co ułatwiało paraliżowanie obrad Austriakom.

Zdjęcie: Mapa Europy po Kongresie Wiedeński,

źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kongres_wiede%C5%84ski#/media/File:Map_congress_of_vienna.jpg

Półwysep Apeniński podzielono na Królestwo Sardynii pod władzą dynastii Sabaudzkiej, Królestwo Obojga Sycylii z dynastią Burbonów, a także inne mniejsze księstwa: Parmy pod rządami Marii Ludwiki – żony Napoleona Bonaparte, Toskanii i Modeny, a także Państwo Kościelne. Lombardia, Tyrol i Wenecja weszły w skład Cesarstwa Austriackiego.

Postanowienia Kongresu Wiedeńskiego nie były akceptowane przez społeczeństwa państw włoskich i niemieckich, co szybko skutkowało napięciami i rozruchami przeciwko narzuconemu ancien regime.

                                    Sytuacja po Kongresie Wiedeńskim

            Mieszkańcy krajów włoskich i niemieckich pobudzani ideami romantycznymi podnosili  hasła zjednoczeniowe. We Włoszech za prekursorów uznaje się karbonariuszy – tajnego stowarzyszenia występującego przeciwko absolutyzmowi. Organizacja ta była wzorowana na lożach masońskich i skupiała rewolucyjnie nastawionych członków. W latach 1820 – 1821 doprowadzili oni do rozruchów na Półwyspie Apenińskim. Na czele powstania w Neapolu stanął Luigi Minchini, a pod jego wpływem władca – Ferdynand I Burbon zaprzysiągł konstytucję. Jednak wkrótce potem podczas kongresu w Lubljanie (1821) poprosił o pomoc państwa Świętego Przymierza, które za pomocą wojsk austriackich przywróciły porządek. Do podobnego wystąpienia doszło w Królestwie Sardynii – tam również zdecydowana akcja Austriaków uspokoiła rewolucyjne wrzenie. Kolejne nieudane próby powstań i śmierć Filippo Buonarrotiego – przywódcy węglarzy doprowadziło do zaniku znaczenia karbonariuszy. Na ich miejsce powstała w 1831 roku z inicjatywy włoskiego adwokata Giuseppe Mazziniego organizacja Młode Włochy. Oprócz idei republikańskich mocno akcentowała koncepcje Zjednoczenia Włoch. W 1834 roku uległa przekształceniu w Młodą Europę.

            W państwach niemieckich aktywnie działał studencki ruch Burszów – głoszący liberalne hasła wraz z pojawiającą się ideą zjednoczenia kraju. W 1819 roku z August von Kotzebue – dramaturg ośmieszający ideały Burszów zginął z rąk jednego z nich – Karla Sanda. Spowodowało to represje wśród ruchów studenckich i ich osłabienie.

Państwom niemieckim w pierwszej połowie XIX wieku towarzyszył duży wzrost gospodarczy. Zwiększała się również wśród elit politycznych świadomość jednakowych interesów gospodarczych, co skutkowało utworzeniem 1 stycznia 1834 roku Związku Celnego skupiającego początkowo 18 państw pod przewodnictwem Prus. Ujednolicił on prawo handlu, choć nie wprowadził jednakowej waluty. Związek Celny mimo, iż nie miał w swych założeniach wpłynąć na Zjednoczenie Niemiec to na pewno można go uznać za ważny element w tym procesie.

                                               Wiosna Ludów

Rok 1848 roku był czasem rewolucyjnego wżenia na kontynencie europejskim. Nie ominął również ziem włoskich i niemieckich, gdzie oprócz haseł liberalnych pojawiały się postulaty domagające zjednoczenia państwa.

W marcu 1848 roku pod wpływem wieści o wydarzeniach w Paryżu doszło do wystąpień w Berlinie. 19 marca 1848 roku pod wpływem dużych demonstracji król Prus – Fryderyk Wilhelm IV wydał specjalną odezwę do ludności stolicy zapowiadającą wycofanie wojsk i amnestię. 18 maja 1848 roku w Frankfurcie nad Menem po raz pierwszy w historii zebrał się ogólnoniemiecki parlament. Początkowo przedstawiciele różnych państw niemieckich nie mogli dojść ze sobą do konsensusu wobec kluczowych kwestii, a podjęli decyzję jedynie w sprawie ograniczenia praw mniejszości. Jednak po wielu dyskusjach, ostatecznie ustalono, że Niemcy mają być federacją autonomicznych państw jako cesarstwo. Koronę cesarstwa zaproponowano Fryderykowi Wilhelmowi IV, który z pogardą ją odrzucił podobnie jak ogłoszoną w marcu 1849 roku konstytucję frankfurcką. Po czym rozwiązał parlament i wysłał wojsko by stłumić ruch. Mimo oporu i zaangażowania wielu „weteranów powstańczych” jak Ludwik Mierosławski wojsko pruskie rozgromiło oddziały demokratów niemieckich. Symboliczną klęską był upadek (23 lipca 1849 roku) twierdzy Rastatt w Badenii). W styczniu 1850 roku król pruski nadał liberalną konstytucję, jednakże zachował dla siebie prawo veta.

Zdjęcie: Świętujący rewolucjoniści po wygranej w marcu 1848, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Wiosna_Lud%C3%B3w#/media/File:Maerz1848_berlin.jpg

Do wystąpień podczas wiosny ludów doszło również na ziemiach włoskich, które znalazły się po Kongresie Wiedeńskim pod panowaniem austriackim. Liczyły one na protekcje Królestwa Sardynii. Władca Piemontu podjął się tego zadania i wystąpił zbrojnie przeciwko Austrii. Jednakże klęska pod Custozą (23-27 lipca 1848 roku) i Novarą (22-23 marca 1849 roku) zmusiły Karola Alberta do abdykacji. Podczas drugiej z wymienionych bitew dowodził Wojciech Chrzanowski, jednakże porażkę przypisuje się niefrasobliwym działaniom Girolamo Ramorino, który w ich następstwie został stracony. Dużą rolę w walkach na północy Półwyspu Apenińskiego odegrał austriacki generał – Joseph Radetzky. Na cześć jego zwycięstw Johann Strauss skomponował „Marsz Radetzkiego”, który jest do dzisiejszych czasów grany na zakończenie Koncertu Noworocznego w Wiedniu. W sierpniu 1849 roku w Mediolanie podpisano pokój narzucający Królestwu Sardynii dużą kontrybucję. Na warunki jej obniżenia nie przystał nowy władca – Wiktor Emanuel II, ponieważ nie wyrzekł się zielono-biało-czerwonej flagi. Fala rewolucyjna dotknęła również Państwo Kościelne, gdzie w lutym 1849 roku proklamowano Republikę Rzymską Jednak ostatecznie interwencja wojsk francuskich 3 lipca 1849 roku przywróciła status quo. Jednym z ważnych skutków Wiosny Ludów było zdecydowane odsunięcie papiestwa od społeczeństwa włoskiego. 22 sierpnia 1949 roku Austriacy stłumili rozruchy w Wenecji, dokonując po raz pierwszy ataku z powietrza za pomocą bomb zrzucanych z balonów. Zakończyła się Wiosna Ludów, która znacznie ożywiła nastroje narodowe zarówno wśród Włochów jak i Niemców.

                                    Różne koncepcje zjednoczenia

W trakcie Wiosny Ludów narodziły się różne koncepcje zjednoczenia zarówno Włoch jak i Niemiec. Jeśli chodzi włoskie risorgimento to powstały dwie koncepcje. Pierwsza – głoszona przez rewolucjonistę – Giuseppe Garibaldiego to idea powszechnego wystąpienia w wyniku którego miała powstać demokratyczna republika. Druga natomiast propagowana prze premiera Królestwa Sardynii – Camillo Cavour’a zapowiadała utworzenie federacji monarchii pod przewodnictwem Piemontu.

Jeśli chodzi o Zjednoczenie Niemiec to również wykrystalizowały się dwie koncepcje: Małych Niemiec i Wielkich Niemiec. Pierwsza z nich zakładała zjednoczenie pod przewodnictwem Prus, bez Austrii. Natomiast zwolennicy drugiej postulowali o scalenie kraju przy pomocy Cesarstwa Austriackiego.  Koncepcja Wielkoniemiecka zakładała również, objęcie przez Zjednoczone Niemcy terenów zamieszkanych przez inne narody monarchii Habsburskiej – Słowian i Węgrów. 

Ostatecznie na Półwyspie Apenińskim zwyciężyła koncepcja federacji monarchii, a wśród Niemców idea małoniemiecka. Według mnie sukces programów zachowawczych był odzwierciedleniem nastrojów, które panowały wśród społeczeństw europejskich, odchodzących od romantycznych rewolucji. Wśród elit politycznych zaczęła dominować Realpolitik, której symbolem stał się pruski polityk – Otto von Bismarck.

                                               Droga do zjednoczenia…

Premier Piemontu Camillo Cavour w 1859 roku odbył z rozmowy w Plombiere z władcą Francji – Napoleonem III. Podjęto wówczas decyzję o przyszłej wspólnej wojnie z Austrią, bowiem jej pokonanie było kluczowe dla zjednoczenia kraju. Cavour jako wyrafinowany polityk zdawał sobie sprawę z konieczności ustępstw dla cesarza francuzów, dlatego zdecydował, że odda Francji Sabaudię wraz z Niceą. Napoleon działał pod presją francuskiej opinii publicznej, która domagała się poważnych kroków wobec sprawy włoskiej mając w pamięci zamach Felice Orsiniego.  Wkrótce doszło do planowanej wojny Francji i Królestwa Sardynii przeciw Austrii. Armia piemoncka rozpoczęła jawne przygotowania do wojny, wobec tych działań monarchia habsburska wypowiedziała wojnę. Fakt, że to Austria była agresorem miało szczególnie ważne znaczenie dla Napoleona III, który dbał o swój portret  obrońcy i wyzwoliciela narodów. Sprawne działania wojsk francusko-piemonckich doprowadziły do zwycięstw pod Magentą (4 kwietnia 1859 roku) i Solferino (24 kwietnia 1859 roku). Użyta wówczas artyleria spowodowała ogromne straty wśród walczących armii. Skłoniło to Jeana Henriego Dunanta do założenia w 1863 roku organizacji zapewniającej wsparcie ofiarom wojny – Czerwonego Krzyża. Rozejm  podpisano w Villafranca, a pokój zatwierdzono w Zurychu (10 listopada 1859 roku). Na jego mocy Lombardia trafiła do Francji, która miała później przekazać ją Królestwu Sardynii. W 1860 roku na ziemiach Królestwa Obojga Sycylii miało miejsce rewolucyjne wrzenie. Wykorzystał to w Giuseppe Garibaldi wyruszając w maju 1860 roku wraz z ponad tysiącem swych współtowarzyszy na Sycylię.  Wydarzenie to przeszło do historii jako wyprawa tysiąca czerwonych koszul (La spedizione dei Mille), ze względu na charakterystyczny ubiór jej uczestników, który początkowo przeznaczony był dla argentyńskich rzeźników. Rewolucjoniści pod wodzą Garibaldiego zajęli południe Półwyspu Apenińskiego. W ataku na Państwo Kościelne uprzedziła ich armia Piemontu. Latem  1860 roku w państwach znajdujących się w środkowej części Półwyspu Apenińskiego odbyły się plebiscyty. Podczas nich miejscowa ludność wyraziła chęć przyłączenia tych ziem do Królestwa Sardynii. 26 października 1860 roku w Teano niedaleko Neapolu miało miejsce przełomowe spotkanie Giuseppe Garibaldiego z Wiktorem Emanuelem II. Wówczas rewolucjonista zdecydował się wycofać ze sporu o władzę. W lutym 1861 roku w Turynie pełniącym wówczas rolę stolicy Włoch zebrał się parlament Zjednoczony Włoch, jednakże w granicach państwa nie znalazły się kluczowe miasta – Wenecja i Rzym.

Zdjęcie: Zjednoczenie Włoch

źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczenie_W%C5%82och#/media/File:Italy_unification_1815_1870.jpg

Bój polityczno-wojenny o Zjednoczenie Niemiec rozpoczęły Prusy, a scalenia państwa miało się dokonać zgodnie ze słowami Bismarcka „krwią i żelazem”. W 1864 roku wybuchł konflikt z Danią o przygraniczne tereny – Szlezwik i Holsztyn. Armia Pruska wspierana przez Austrię z łatwością zajęła sporne terytoria.  Pokój podpisany w Wiedniu ustalił, iż Szlezwik zostanie włączony do Prus, a Holsztyn wejdzie w skład monarchii habsburskiej. Spór o drugie z wymienionych terytoriów i wkroczenie w jego granice armii pruskiej stało się motywem nowej wojny. Konflikt prusko-austriacki był kluczowy dla kwestii Zjednoczenia Niemiec, gdyż oba państwa rywalizowały o to które z nich ma tego dokonać. Helmut von Moltke (starszy) udowodnił wyższość swoich wojsk nad armią dowodzoną przez Ludwika Benedeka pod Sadową (3 lipca 1866 roku). Na cześć pruskiego zwycięstwa powstał słynny „Marsz Koniggratz” – jeden z ulubionych utworów Adolfa Hitlera. O sukcesie przesądziła szybka mobilizacja, a także dobre przeszkolenie i uzbrojenie pruskich rekrutów. Monarchię habsburską zaatakowały również wojska włoskie kompromitując się w bitwach pod Custozą i w pobliżu wyspy Lissa. Mimo porażek uzyskali upragnioną Wenecję. Pokój podpisany w Pradze (23 sierpień 1866 roku) zgodnie z planami Bismarcka miał być łagodny, gdyż ten znakomity polityk nie chciał robić z Austrii wroga na zawsze. Zależało mu przede wszystkim na odsunięciu monarchii habsburskiej od kwestii Zjednoczenia Niemiec poprzez likwidację Związku Niemieckiego. Pokonanym wymierzono również kontrybucję w wysokości 40 milionów talarów. Po owej klęsce w kraju Habsburgów zaszły spore zmiany zmieniające państwo w monarchię dualistyczną – Austro-Węgry.

W 1867 roku utworzono Związek Północnoniemiecki skupiający pod przewodnictwem Prus 19 krajów. Osobne umowy zawarto również z krajami południowoniemieckimi m. in. Bawarią. Ostatnią przeszkodą na drodze do Zjednoczenia Niemiec była Francja. Napoleon III obawiał się rosnącego w siłę sąsiada, a także zdawał sobie sprawę z tego, iż traci swoją wpływy w państwach południowoniemieckich. Jednakże to Bismarck parł do wojny – co podkreślał Henryk Wereszycki. Wykorzystał spór o sukcesję tronu w Hiszpanii do zaognienia konfliktu. Prusy popierały kandydaturę Leopolda z bocznej linii Hohenzollernów, czego strona francuska nie mogła zaakceptować. Doszło wówczas do negocjacji ambasadora reprezentującego interesy Napoleona III z królem pruskiego Wilhelmem I. Po spotkaniu wysłał on za pomocą telegrafu powiadomił Bismarcka o odpowiedzi jakiej udzielił francuskiemu dyplomacie. Kanclerz wykazując się przebiegłością zmienił treść depeszy (13 lipca 1870 roku) i umieścił ją w prasie wywołując skandal dyplomatyczny. Wówczas Napoleon III zdecydował się wypowiedzieć wojnę Prusom, fakt ten był niezwykle istotny ze względu na to, iż państwa południowoniemieckie zdeklarowały się brać udział w wojnie „obronnej”, więc w tym wypadku miały obowiązek stanąć po stronie wojsk Związku Północnoniemieckiego. Bismarck zadbał wcześniej o neutralność Rosji, która okazała wdzięczność za konwekcję Alvenslebena podpisaną 8 lutego 1863 roku. Ujawnienie zapisów rozmów z Biarritz (1864/1865), gdzie Napoleon III zdradzał chęć aneksji Belgii oburzyło elity polityczne Wielkiej Brytanii. Podczas tej wojny armia pruska po raz kolejny udowodniła swoją wyższość zmuszając Francuzów do wycofania się do twierdzy Metz. 1 września 1870 roku armia francuska została rozbita pod Sedanem, a sam cesarz wzięty do niewoli. Zwycięscy wymusili ciężkie warunki rozejmu (28 stycznia 1871 roku), którego warunkami było oddanie Alzacji i Lotaryngii, a także ogromna kontrybucja wysokości 5 miliardów franków w złocie. Traktat pokojowy podpisany 10 maja 1871 roku potwierdził te ustalenia. Upokorzenie jakiego doświadczyła Francja stało się motywem wybuchu rozruchów w Paryżu, które przeszły do historii jak Komuna Paryska.

Zdjęcie: Niemcy w 1918 roku, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zjednoczenie_Niemiec_(1866%E2%80%931871)#/media/File:Deutsches_Reich_1871-1918.png

18 stycznia 1871 roku w Wersalskiej Sali Lustrzanej miała miejsce proklamacja II Rzeszy Niemieckiej. Koronę cesarską przyjął Wilhelm I, a pierwszym kanclerzem został Bismarck. Jego plan w końcu został zrealizowany, choć jak podkreślają bibliografowie (Lech Trzeciakowski, Lothar Gall) – Żelazny Kanclerz był mistrzem w realizowaniu nieodległych celów, lecz nie zważał na ich bardziej odległe skutki. Co potwierdza fakt, że II Rzesza stała się stosunkowo krótkim tworem państwowym.

Warto wspomnieć również, że z porażki Francji skorzystało również Królestwo Włoch. Napoleon III musiał wycofać z Rzymu swoje wojska przez co umożliwił Włochom aneksję Rzymu . Papieżowi pozostawiono jedynie teren Watykanu. Pius IX ostentacyjnie ogłosił się jego więźniem. Wojska włoskie przerwały wówczas obrady I Soboru Watykańskiego podczas którego próbując ratować autorytet papieża ustalono dogmat o nieomylności w sprawach wiary i moralności.

                                               Podsumowanie

Zjednoczenie Niemiec i Włoch zachwiało geopolitycznym ładem. Powstałe państwa miały masę wewnętrznych problemów takich jak: nierównomierny rozwój gospodarczy (północne, a południowe Włochy; zachodnie, a wschodnie Niemcy), równice kulturowe różnych obszarów, czy kwestie językowe. Warto zaznaczyć, iż językoznawca De Mauro w publikacji „Storialinguisticadell’Italia unita” po zjednoczeniu, aż 78 % Włochów nie mówiło po włosku . Jednakże problemy te nie zahamowały wzrostu pozycji obu państw na arenie międzynarodowej. Wkrótce przyłączył się one do walki o kolonie i zaczęły poważnie konkurować ze „starymi” mocarstwami.

Bibliografia: 

Radziwiłł Anna, Roszkowski Wojciech, Historia dla maturzysty, wiek XIX, Zakres rozszerzony, wyd. WSzPWN

Paluszyński Tomasz, Historia Niemiec i państw niemieckich. Zarys dziejów politycznych, Oficyna Wydawnicza Wyższej Szkoły Języków Obcych w Poznaniu, wyd. II popr. i uzupełn., Poznań 2006

Chwalba A., Wiek XIX. Historia Powszechna,Warszawa 2009;

Gierowski J., Historia Włoch, Wrocław 2003