Obywatelstwo w starożytnym Rzymie (Status civitatis)

Status civitatis to jedno z najważniejszych zagadnień prawa rzymskiego, ze względu na panującą w Starożytnym Rzymie zasadę osobowości prawa. Zakładała ona przeciwnie do współczesnego prawa międzynarodowego, że dana jednostka będzie sądzona według prawa civitas, do której przynależała. Dodatkowo obywatelowi rzymskiemu przysługiwał szereg uprawnień w zakresie prawa publicznego oraz prywatnego. Wolni mieszkańcy starożytnego państwa rzymskiego dzielili się na obywateli rzymskich i nieobywateli, wśród których wyróżniano Latynów oraz cudzoziemców (peregrini)[1]. W swojej pracy poddam charakterystyce wskazane rodzaje status civitatis oraz przedstawię proces rozszerzania obywatelstwa rzymskiego. 

 

Cives Romani 

            Status cives Romani oznaczał, że dana osoba posiada obywatelstwo rzymskie. Można je było nabyć na kilka sposobów, przy czym najczęściej działo się to poprzez urodzenie z rzymskiego małżeństwa, w którym dwoje małżonków posiadało obywatelstwo rzymskie (lex Minicia). Innymi możliwościami nabycia obywatelstwa było nadanie, a także wyzwolenie na podstawie ius civile. Obywatelstwo podlegało utracie wraz z utratą wolności (capitis deminutio maxima). Działo się to poprzez sprzedaż w niewolę lub dostania się do niewoli wojennej (istniała możliwość skorzystania z prawa powrotu). Utrata obywatelstwa możliwa była również bez uraty wolności (capitis deminutio media) np. poprzez skazania na karę wygnania. Cives Romani traciła także osoba, która przyjęła inne obywatelstwo lub została uznana za wroga państwa (hostis rei publicae).

 Cives Romani mógł posiadać pełnię praw publicznych; w ramach tych praw przysługiwało mu ius suffragii – przywilej dający możliwość uczestnictwa w zgromadzeniach, komicjach, głosowania nad projektem ustaw oraz wybierania urzędników. Przywilejem było także ius honorum, czyli prawo do ubiegania się o urzędy wybierane przez zgromadzenia ludowe oraz komicja. Cives Romani posiadał również prawo do odwołania się od decyzji wyższego urzędnika (ius provocationis) oraz opcję skorzystania z ochrony procesowej i wystąpienia z powództwem (ius actionis). Dodatkowo na gruncie prawa prywatnego obywatelstwo dawało prawo do zawierania związków małżeńskich respektowanych przez prawo rzymskie (ius conubii), dokonywania czynności prawnych majątkowych  (ius commercii), oraz możliwości korzystania z prawa spadkowego. Warto również zaznaczyć, że w prawie prywatnym z obywatelstwa mogła wynikać również patria potestas.[2] Obywatele rzymscy mogli korzystać z szeregu innych uprawnień takich jak np. nabywanie żywności w niższej niż rynkowa cenie (ius annonae), czy mniejsze obciążenia podatkowe.

Z posiadaniem obywatelstwa rzymskiego wiązały się też obowiązki, z czego kluczowym była służba wojskowa. Z tej funkcji zwalniano obywatela dopiero po odbyciu określonej liczby kampanii wojennych. Należy jednak zaznaczyć, że wraz z utworzeniem armii zawodowej w okresie pryncypatu znaczenie tego obowiązku znacznie zmalało.

 

Latynowie

             Latynowie to druga z kategorii osób wolnych, którą określano zarówno etnicznych mieszkańców Lacjum oraz innych mieszkańców starożytnego Rzymu. W ramach tej szerokiej grupy wyróżniano Latini prisci, Latini coloniarii oraz Latini Iuniani. Osoby nazywane Latynami „dawnymi” lub „starymi” zamieszkiwali Lacjum i miasta związku latyńskiego. Posiadali oni szereg praw takich jak: ius conubii, ius commercii, testamenti factio. Dodatkowo mogli nabyć obywatelstwo rzymskie poprzez przesiedlenie się do Rzymu. Latynami „kolonialnymi” określano z kolei mieszkańców rzymskich kolonii zakładanych na prawie latyńskim. Nie posiadali oni ius conubii, ani nie mogli skorzystać z prawa dającego obywatelstwo rzymskie wskutek przesiedlenia. Ostatnią z wymienionych grup Latynów stanowili tzw. Latyni „juliańscy”. Status ten nadano w 19 r. po Chr. na mocy Lex Iunia Norbana wyzwoleńcom z wyłączeniem praw spadkowych.[3]

Peregrini 

            Trzecia z kategorii osób wolnych, jaką stanowili peregrini, była podzielona na grupę peregrini certae civitatis oraz peregrini dediticii. Pierwsza z nich składała się z mieszkańców gmin i państw, które uznały zwierzchność Rzymu w drodze umowy. Zatrzymali oni swe własne prawo w sferze wewnętrznej, natomiast w aspekcie relacji z Rzymem obowiązywało prawo ludów (ius gentium). Peregrini dediticii stanowili natomiast najgorzej usytuowaną grupę wolnych ludzi w starożytnym Rzymie. Składała się ona cudzoziemców, których włączono w skład państwa rzymskiego poprzez bezwarunkową kapitulację.

 

„Pochwała Rzymu” – droga do pełnego nadania obywatelstwa

            Podtytuł „Pochwała Rzymu” nawiązuje do oracji napisanej przez Publiusz Eliusz Arystydes[4], Greka urodzonego w 117 r. po Chr. w Myzji, która stanowiła wówczas prowincjonalne miasto państwa rzymskiego. W tej mowie retor porównując Rzym z wcześniejszymi imperiami (Persją, Atenami) stwierdza, że państwo rzymskie swoją świetność zawdzięcza właśnie unikalnemu sposobowi nadawania obywatelstwa. Grek podkreślił, że imperium rzymskie w należyty sposób wykorzystało zdolności poddanych poprzez włączenie w grupę obywateli, czego nie zrobiły inne imperia tracąc zasoby ludzkie. Zdecydowanie zgadzam się z tezą postawioną przez Publiusza Eliusza Arystydesa, gdyż dzięki tak realizowanej polityce dotyczącej obywatelstwa Rzym mógł skutecznie rozwijać swoje imperium.

W I wieku przed Chr. sprzymierzeńcy stanowili ponad połowę żołnierzy wchodzących w skład armii rzymskiej, lecz odmówiono im przywilejów płynących z posiadania obywatelstwa rzymskiego. Zabójstwo trybuna ludowego - Marka Liwiusza Druzusa, który otwarcie postulował, aby rozszerzyć obywatelstwo na rzecz sprzymierzeńców stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu bellum socjale. Wojna zmusiła Rzym do wydania lex Iulia i lex Plautia Papiria, które ostatecznie nadały obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom Italii. W wyniku wskazanych ustaw liczba osób obywateli zwiększyła się ponad dwukrotnie.[5]

Kolejną zmianę przyniósł edykt cesarza Karakalli, który w 212 r. po Chr. przyznał obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium. Jedynymi kategoriami nie obywateli, jakie utrzymały się w mocy prawa to Latyni juniańscy i peregrini dediticii. Warto jednak zaznaczyć, że w momencie jego wydania wiele praw obywatelskich miało jedynie charakter fasadowy.[6] Na przykład ius honorum oraz ius suffragii diametralnie straciło na znaczeniu wraz z odsunięciem od władzy magistratury republikańskiej przez administrację cesarską pochodzącą z nominacji. Ówczesny historyk Kasjusz Dion w swoim dziele „Historia Romana” stwierdził, że o wprowadzeniu edyktu zadecydowały wyłącznie względy fiskalne, a jego działanie było jedynie próbą zwiększenia liczby osób płacących podatki. 

Proces nadawania obywatelstwa zakończył się w 530 roku za panowania cesarza Justyniana, kiedy to objęto obywatelstwem wszystkich wolnych mieszkańców imperium (nadano obywatelstwo Latynom juniańskim oraz peregrinom dediticii).

 

Podsumowanie

Reasumując, w swojej pracy starałem się ukazać znaczenie statusu civitatis w starożytnym państwie rzymskim ukazując jego złożoność, która objawiała się szeregiem przedstawionych kategorii obywatelstwa. Chciałem również podkreślić, jak ważny wymiar dla Rzymu miał proces nadawania obywatelstwa. Idea ta pozostawała silna wśród mieszkańców Imperium Rzymskiego w kolejnych wiekach. Dowodem w tym przypadku może być dzieło „De Civitate Dei” Augustyna z Hippony, w którym Ojciec Kościoła zestawiając ze sobą państwo Boże i państwo szatana odwołał się do rzymskiej polityki obywatelstwa. Przykład ten uwidacznia, jak ważna dla społeczeństwa świata starożytnego była idea obywatelstwa oparta na prawie rzymskim.

 

Bibliografia:

Dajczak Wojciech, Giaro Tomasz, Longchamps de Berier Franciszek, Prawo Rzymskie U podstaw prawa prywatnego, 2018

Kolańczyk Kazimierz, Prawo Rzymskie, ​Warszawa, 2007

Rozwadowski Władysław, Prawo Rzymskie Zarys wykładu z wyborem źródeł, Poznań 1992

Borkowski, Andrew, and Paul Du Plessis A Textbook on Roman Law. Oxford 2005

Jaczynowska Maria, Dzieje Imperium Romanum,  Warszawa 1995

Behr, Charles , P. Aelius Aristides, The Complete Works, tom 2,  Leiden 1981

Bardy Gustave, Święty Augustyn, człowiek i dzieło. Warszawa: 1955

Kasjusz Dion Kokcejan, Historia rzymska

 

Materiały ze stron:

http://wikiprawna.com.pl/index.php?title=CIVITAS_ROMANA

https://brewminate.com/citizenship-in-ancient-rome/

 

---

[1]  Dajczak. Giaro, Longchamps de Bérier 2018

[2] Rozwadowski 2002, s. 88

[3] Dajczak. Giaro, Longchamps de Bérier 2018

[4] Behr, Charles 1981

[5] Janczynowska 1995

[6] Kolańczyk 2007